"En zij waren onze buren..."

Van 10 december tot 27 januari presenteert de stad Bocholt de tentoonstelling "En zij waren onze buren... - Deportatie van Joodse mannen, vrouwen en kinderen naar Riga 1941/1942" in het LernWerk.

De tentoonstelling richt zich op de deportatie en het lot van Joodse burgers uit Bocholt die in 1941 naar het getto van Riga werden gedeporteerd. Er wordt onder andere aandacht besteed aan de gebeurtenissen in het getto van Riga, waar duizenden Letse joden het slachtoffer werden van massamoord.

Hier komt de tentoonstelling "Zwei Tage im Winter - Zachor: erinnere dich!" van het Bremer kunstenaarsduo Dagmar Calais en Chris Steinbrecher aan bod, die ook deel uitmaakt van het tentoonstellingsprogramma. Het toont de gevolgen van de nationaalsocialistische uitroeiingspolitiek voor de Joodse bevolking in Letland en de Joodse inwoners van Bocholt.

Opening in de nieuwe kunstenaarsbijlage van het LernWerk

Deze tentoonstelling is de eerste in de nieuwe kunstenaarsbijlage van de LernWerk en wordt gefinancierd door het "Heimat-Fonds" van het Ministerie van Regionale Identiteit, Gemeenschappen en Plaatselijk Bestuur, Bouwen en Digitalisering van de deelstaat Noordrijn-Westfalen en de Volksbank Bocholt eG.

De stad Bocholt realiseert de tentoonstelling in samenwerking met de Bocholter Kunst- und Kulturgemeinschaft e.V., het Stadttheater Bocholt e.V., de Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge en Europe Direct Bocholt.

Toegang tot de tentoonstelling en deelname aan rondleidingen zijn gratis.

De vroegste vermelding van joods leven in Bocholt dateert uit 1562, toen een joodse student medicijnen het recht kreeg om in Bocholt te wonen.

In 1852 werd het synagogedistrict Bocholt opgericht, dat naast de hoofdgemeente van Bocholt ook de joden uit Anholt, Dingden, Liedern, Rhede en Werth omvatte. Een jaar later werden 21 joodse gezinnen in Bocholt geregistreerd.

In 1932 behoorden ongeveer 220 mensen tot de joodse gemeenschap in Bocholt. Daarmee was het na Münster de grootste gemeenschap in het Münsterland en vertegenwoordigde iets minder dan 1 procent van de bevolking van Bocholt. Ondanks hun relatief kleine aantal in verhouding tot de totale bevolking, speelden joden ook een beslissende rol in de vormgeving van het sociale leven in Bocholt.

Ze waren politiek actief, richtten verenigingen op, vestigden zich als arts of handelaar, richtten bedrijven op en bouwden hun eigen synagoge, Israëlitische school en begraafplaats in de stad. Natuurlijk vochten ook joodse leden van de gemeenschap van Bocholt tijdens de Eerste Wereldoorlog voor het Duitse Rijk.

Aan het einde van de Eerste Wereldoorlog leed de Joodse gemeenschap in Bocholt onder haar leden in totaal elf verliezen.

Gottfried Albersheim, Erich Braunschweig, Fritz Gompertz, Paul Hochheimer, Paul Löwenstein, Julius Metzger, Dr. Erich Rosenberg, Otto Rosenberg, Gustav en Siegfried Sander uit Werth en Walter Wolff.

Met de afkondiging van de Weimar Grondwet in 1919 gaf artikel 136 Joden volledige gelijkheid met de rest van de bevolking. Alle staatsambten en burgerrechten waren voortaan onbeperkt voor hen beschikbaar.

Bij de eerste vrije, geheime en gelijke gemeenteraadsverkiezingen op 3 maart 1919 werd Emil Cohen gekozen in de gemeenteraad van Bocholt. Jeanette Wolff, Emil Cohen en Richard Friede stelden zich kandidaat voor de gemeenteraadsverkiezingen van 1924. Zij behoorden tot de Israëlitische gemeenschap van Bocholt.

Achteraf gezien worden de jaren van 1924 tot de Grote Depressie van 1929 beschouwd als de "gouden jaren" van de Weimar Republiek. In deze omgeving kon het Jodendom ook politiek, cultureel en religieus bloeien. Verschillende verenigingen zoals de 'Vereniging voor Joodse Geschiedenis en Literatuur', de reizende vereniging 'Kameraden' en de 'Reichsbund jüdischer Frontsoldaten' werden opgericht in de nasleep van de wereldoorlog. De lokale groep in Bocholt, geleid door Bertold Löwenstein, begon zijn werk voor 1922.

Het duurde dan ook niet lang voordat de eerste maatregelen tegen de Joodse cultuur en Joodse medeburgers werden doorgevoerd. Al op 1 april 1933 werd opgeroepen tot de eerste bedrijfsboycot onder het motto "Koop niet van Joden". Daarvoor hadden Duitse dagbladen beweerd dat Joden verantwoordelijk waren voor de boycot van Duitse goederen in het buitenland. Ook het Bocholter Volksblatt verspreidde het verhaal en in Bocholt braken de eerste rellen uit.

De propaganda van de NSDAP had ook snel effect in Bocholt. Nationaalsocialistische groepen zoals de NS-Volkswohlfahrt, de NS-Frauenschaft of de NS-HAGO (organisatie voor ambachtslieden en handelaars) werden opgericht en vestigden zich in de stad.

Tegelijkertijd werd het zichtbare Joodse leven steeds meer onderdrukt. Zo mocht de Israëlitische school in 1934 voor de laatste keer deelnemen aan de traditionele processie op Sint-Maarten, georganiseerd door de Verein für Heimatpflege Bocholt e.V.. Steeds grotere delen van de bevolking veranderden de manier waarop ze hun Joodse buren behandelden en bekeken.

"Ik voel me als een politieke soldaat van de Führer, die niets anders te doen heeft dan te vechten voor de idee van het nationaalsocialisme, die het nationaalsocialisme aan jullie voorstelt en het tot zijn volledige realisatie brengt in het lokale bestuur."

Stadsarchief Bocholt, kranten Slg: Zeno-Zeitung van 3 januari 1935

De ontrechting en uitsluiting van Joden culmineerde op 15 september 1935 in de zogenaamde "Rassenwetten van Neurenberg". Binnen de wetten werden drie afzonderlijke kwesties geregeld en in de wet vastgelegd. Het "Reichsbürgergesetz" verdeelde de Duitse bevolking in "Staatsbürger" en "Reichsbürger". Vanaf dat moment waren Joden "burgers" zonder politieke rechten. Alleen "Reichsbürger" met "Duits of verwant bloed" hadden zulke rechten.

De "Wet ter Bescherming van Duits Bloed en Duitse Eer" regelde of criminaliseerde relaties tussen Joodse en niet-Joodse Duitsers. Een overvloed aan groteske wetten en verordeningen maakte het voor de Joodse bevolking onmogelijk om deel te nemen aan de maatschappij.

In Bocholt doofde de Hitlerjeugd vanaf 21.00 uur de straatlantaarns op bevel van de plaatselijke NSDAP-groep. Rond 22.30 uur marcheerden nationaalsocialisten vervolgens in verschillende groepen door het stadscentrum, vernielden Joodse winkels, drongen met geweld Joodse privéwoningen binnen en vernielden de synagoge.

Slechts weinig mensen stonden die nacht op om hun buren te beschermen. Eén van hen was de aannemer August Vallèe, die die nacht voorkwam dat SA- en SS-ers het huis van Edith Zythnik en haar gezin in de Königstraße 9 binnenkwamen.

Een verslag van een getuige uit die tijd luidt: "Kort voor middernacht hoorden we een groep wilde en dronken mannen voor het huis en een paar seconden later rammelden de ruiten. Onmiddellijk daarna werd de voordeur opengebroken en drong de bruine menigte de flat binnen. Ze gingen meteen tekeer en gooiden al het serviesgoed op de vloer, die vervolgens werd bedekt met gebroken glas. De tapijten werden kapotgesneden. - We waren doodsbang..."

Met de invoering van de " wet op huurcontracten voor Joden op 30 april 1939" waren Joden grotendeels onbeschermd tegen uitzettingen. Als gevolg hiervan werden in Bocholt de eerste zogenaamde Jodenhuizen opgericht. De gedwongen verhuizing van alle Joden naar "Jodenhuizen" betekende dat ze nu volledig geïsoleerd waren van de rest van de bevolking, verwijderd uit hun traditionele wijken en beroofd van hun huizen. Hun huizen werden vervolgens beschikbaar gesteld aan "Arische" gezinnen.

"Volgens mijn herinnering moesten de Joden die nog in Bocholt woonden in 1939 of 1940 verhuizen naar Stiftstraße 32, drie huizen lager dan het huis van mijn ouders. In totaal zaten er 10 tot 12 mensen in dit grote huis met twee verdiepingen. [Zodra de Joden naar het huis in Stiftstraße 32 verhuisden, kreeg mijn vader Carl Becks een schriftelijke opdracht van het stadsbestuur van Bocholt om de Joden die nog in de stad woonden te voorzien van de meest elementaire levensmiddelen.

Hij mocht de Joden alleen rantsoenen verkopen die aanzienlijk kleiner waren dan die van de rest van de bevolking. De Joden werden uitgesloten van de verkoop van speciale rantsoenen, tabaksproducten, koffie en alcohol. Toch kregen ze deze ook van mijn vader. De Joden kwamen 's avonds of 's nachts over het veld naar hem toe, bijvoorbeeld de heer Hochheimer kreeg sigaretten. Ze mochten alleen op bepaalde tijden bij ons kopen - dagelijks van 13.00 tot 14.00 uur en van 17.00 tot 18.00 uur. Andere klanten mochten op die tijden niet in de winkel komen. [...]"

Privé eigendom Josef Niebur. Transcript van een interview met mevrouw Inge Becks (* 1926), Bocholt, op 10 december 1993, afgenomen door Werner Sundermann en Josef Niebur.

" Op bevel van de Geheime Staatspolitie werden 26 Joden* gedeporteerd van Bocholt naar Riga.

De deportatie vond plaats op [...] dag, 's ochtends, met een bus die ter beschikking was gesteld door de politieadministratie in Bocholt. De bagage werd op de aanhanger van een vrachtwagen naar Münster vervoerd. De kosten werden gedragen door de Geheime Marechaussee.

Waardepapieren, vreemde valuta, spaarbankboekjes etc., kostbaarheden van welke aard dan ook (goud, zilver, platina, met uitzondering van trouwringen) mochten niet worden meegenomen. De gedeporteerde Joden moesten ook gereedschap (schoppen, schoffels, weegschalen, etc.) meenemen. De meeste Joden namen deze gereedschappen mee.

Fietsen, verrekijkers, schrijfmachines, camera's, etc., waarover de Staatspolitie zich het beschikkingsrecht had voorbehouden, werden voorlopig in beslag genomen op het plaatselijke politiebureau. Tussen 7.00 en ongeveer 8.30 uur reed de bus van de plaatselijke politie naar de huizen waar de Joden woonden."